مکانیزم ماشه چیست؟

مکانیزم ماشه (Snapback) در برجام چیست؟

 

مکانیزم ماشه (Trigger Mechanism) یا اسنپ-بک (Snapback)، یکی از کلیدیترین و بحثبرانگیزترین مفاد توافق هستهای برجام بود. این مکانیزم یک ابزار حقوقی طراحی شده برای تضمین اجرای توافق بود که بهطور خودکار و سریع، تحریمهای شورای امنیت سازمان ملل را علیه ایران بازمیگرداند. اما این مکانیزم دقیقاً چگونه کار میکرد و چرا اینقدر مهم بود؟ این گزارش به زبان ساده به این سؤال پاسخ میدهدمکانیزم ماشه به زبان ساده: یک کلید برگشت خودکار

مکانیزم ماشه در برجام را میتوان به یک سیستم هشدار ضد سرقت تشبیه کرد. فرض کنید شما (ایران) توافق میکنید که در ازای برداشته شدن تحریمها (رفتن تحریمکنندگان از خانه)، فعالیتهای خود (دسترسی به برخی قسمتها) را محدود کنید.

اما اگر یکی از طرفهای توافق (مثلاً کشورهای اروپایی) احساس کنند که شما به تعهدات خود عمل نکردهاید (حسگر حرکت فعال شود)، میتوانند با شکایت به یک نهاد بینالمللی (پلیس)، باعث شوند تحریمها بهطور خودکار و سریع (آژیر خطر به صدا درآید و درها قفل شوند) بازگردند. این فرآیند بازگشت خودکار تحریمها، همان “مکانیزم ماشه” یا “اسنپ-بک” است.

هدف اصلی این مکانیزم، ایجاد تعادل و اطمینان برای طرفین بود: به ایران اطمینان میداد که در صورت پایبندی، از تحریمها رها میشود و به طرفهای غربی نیز این اطمینان را میداد که در صورت نقض توافق، راهکاری سریع برای بازگرداندن فشار وجود دارد.

مکانیزم ماشه در برجام چگونه عمل میکرد؟

طبق توافق برجام که در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت تایید شد، روند فعالسازی مکانیزم ماشه به این شرح بود:

۱. شکایت (Triggering): اگر هر یک از طرفین توافق (اعضای دائم شورای امنیت شامل آمریکا، روسیه، چین، فرانسه و بریتانیا به علاوه آلمان) ادعا میکردند که ایران به تعهدات خود عمل نکرده، میتوانستند موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهند.

۲. بررسی (Review): پس از آن، شورای امنیت ۳۰ روز فرصت داشت تا به یک قطعنامه برای تمدید معافیتهای تحریمی ایران رای دهد. اینجایی بود که وتوی قدرتهای بزرگ به کار میآمد.

۳. اسنپ-بک خودکار (Automatic Snapback):اگر شورای امنیت در این ۳۰ روز موفق به تصویب چنین قطعنامهای نمیشد، تحریمهای قبلی سازمان ملل بهطور خودکار و بدون نیاز به رایگیری مجدد، بازمیگشتند. این یعنی هر کشتی که وتو کند، میتواند به تنهایی از تصویب قطعنامه جلوگیری کرده و باعث فعال شدن ماشه شود.

چرا مکانیزم ماشه اینقدر حساس بود؟

حساسیت این مکانیزم به چند دلیل بود:

قدرت وتوی غیرمستقیم: این مکانیزم عملاً به هر یک از اعضای دائم شورای امنیت (بهویژه آمریکا) این قدرت را میداد که به تنهایی و بدون رایگیری جدید، تحریمها را بازگرداند.
خودکار بودن:فرآیند بازگشت تحریمها نیاز به رایگیری مثبت نداشت. اگر شورای امنیت نمیتوانست اجماع کند، تحریمها بهطور پیشفرض بازمیگشتند.
ابزاری برای فشار:این مکانیزم همیشه به عنوان یک شمشیر داموکلس بالسر طرفین مذاکره حاضر بود و هرگونه انحراف از توافق را پرهزینه میکرد.

سرنوشت مکانیزم ماشه پس از خروج آمریکا

پس از خروج یکطرفه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، واشنگتن سعی کرد از همین مکانیزم برای بازگرداندن تحریمهای سازمان ملل استفاده کند. اما سایر اعضای شورای امنیت این اقدام را غیرقانونی دانستند، چرا که آمریکا دیگر خود را عضو برجام نمیدانست و بنابراین حق فعال کردن مکانیزم را ندارد. این اختلافنظر، عملاً مکانیزم ماشه را به موضوعی جنجالی و مورد مناقشه در حقوق بینالملل تبدیل کرد.

مکانیزم ماشه یا اسنپ-بک، قلب تپنده ی تیهای اجرایی برجام بود. این مکانیزم طراحی شده بود تا با ایجاد یک تهدید credible (باورپذیر) و خودکار برای بازگشت تحریمها، انحراف از توافق را برای ایران غیراقتصادی کند. اگرچه این مفهوم در تئوری هوشمندانه بود، اما در عمل و با خروج آمریکا از برجام، به یکی از نقاط ضعف و اختلافنظر این توافق بین المللی تبدیل شد.